تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
حکایت «رانندگان» و کوچه‌ای پشت چهنو
تغییرات ایجاد‌شده در زندگی شهری در سده اخیر باعث تغییر وضعیت بسیاری از مشاغل و ایجاد حرفه‌های جدید به جای حِرف منسوخ‌شده یا از‌رونق‌افتاده قدیمی شده است. برخی از این شغل‌های جدید حداقل در سال‌های نخست ایجاد خود، از چنان اهمیت و جذابیتی برخوردار بودند که فضای شهری را تحت‌تأثیر قرار دادند و حتی در برخی موارد فضا‌های شهری جدیدی ایجاد کردند. نمونه بارز این موضوع حضور رانندگان در محدوده کوچه «پشت باره چهنو» مشهد است.
این افراد که جانشین گاریچی‌های قدیمی شده بودند، با ایجاد چند گاراژ برای توقف موقت خودرو‌های سنگین خود در بخشی از محله عیدگاه قدیم که در مجاورت باروی جنوبی شهر قرار داشت، سبب تغییر‌نام آن شدند. به این شکل، کوچه «رانندگان» در محله سرشور به جغرافیای شهر مشهد افزوده شد.
این تغییر وضعیت کوچه از مسیری ارتباطی‌مسکونی به مکانی برای حمل‌و‌نقل برون‌شهری در دهه‌های ابتدای سده۱۴ خورشیدی از چنان اهمیتی برخوردار بود که هنوز پس از گذشت سال‌های بسیاری از انتقال گاراژ‌ها از این محدوده، بازهم مردم مشهد برای معرفی این کوچه از همان عنوان قدیمی‌اش یعنی کوچه رانندگان استفاده می‌کنند. البته ایجاد مسجدی توسط فعالان این صنف در کوچه مورد‌بحث هم در تثبیت این نام نقش بالایی داشته است.
درباره کوچه «مسجد رانندگان»
کوچه «مسجد رانندگان» شناخته‌شده‌ترین نام این مسیر در سال‌های گذشته است، اما قدیمی‌ترین نام آن محسوب نمی‌شود؛ براساس اسناد موجود نخستین نامی که برای این کوچه مورد‌استفاده قرار گرفته، عنوانی است برگرفته از شرایط جغرافیایی این مسیر در مشهد دوران قاجار. در آن دوران با‌توجه‌به قرار گرفتن این مسیر در مجاورت دیوار جنوبی شهر و همچنین کوچه «چهنو» به آن کوچه «پشت‌بهره جنوبی» و همچنین کوچه «پشت بهره چهنو» می‌گفتند.
این نام‌ها هر دو اندکی پس از تخریب باروی شهر و رواج استفاده از خوردها، به مرور ماهیت خود را از دست دادند و با ایجاد نخستین گاراژ‌ها و اجتماع رانندگان در این کوچه عنوان کوچه «رانندگان» جانشین آنها شد.
چندی بعد هم با ساخت تکیه رانندگان و سپس تبدیل آن به مسجد «رانندگان» نام این مسیر به کوچه «مسجد رانندگان» تغییر کرد. این وضعیت ادامه داشت تا اینکه با شماره‌دار شدن فرعی‌های خیابان «امام‌رضا (ع)» در دهه۹۰قرن ۱۴ خورشیدی، نام این کوچه بار دیگر دستخوش تغییر شد، به‌نحوی‌که اکنون بر تابلوی ابتدای کوچه از سمت خیابان «امام‌رضا (ع)»، تنها عنوان «امام‌رضا (ع)۹» و در انتهای آن تابلوی کوچه «آرام ۵/۴» نصب شده است.
مسیری که پشت باروی شهر بود
بازخوانی اسناد و نقشه‌های موجود از مشهدِ پیش از سده ۱۴ خورشیدی نشان‌دهنده آن است که کوچه «امام‌رضا (ع) ۹» یکی از مسیر‌های پشتیبان باروی شاه‌طهماسبی شهر مشهد بوده است. به‌عبارت‌دیگر سوی جنوبی این کوچه را دیوار بلند محافظ شهر در اختیار داشته و سوی شمالی هم مخصوص تعدادی بنای مسکونی و احیانا تجاری بوده است.
در نقشه دالمج که از آن به‌عنوان کامل‌ترین سند تصویری باقی‌مانده از دوران قاجاری یاد می‌شود، این کوچه بخش انتهایی مسیر پشت بارو -یا به‌اصلاح مشهدی‌ها پشت بهره- محله عیدگاه بوده که در محل فرعی شماره۴ کنونی با تغییر مسیر، وارد محدوده محله «سرشور» و کوچه «چهنو» می‌شده است.
در این نقشه دو فرعی شمالی برای این کوچه ترسیم شده که موقعیت کوچه‌های «درویش ها» («مهراندیش» فعلی) و «قراول‌خانه» («مهرآیین» کنونی) است. براساس همین نقشه در آن زمان هیچ بنای عمومی‌ای در این کوچه ایجاد نشده و املاک شمالی آن همه ملک شخصی بوده است. این وضعیت در نقشه صد سال پیش مشهد هم تغییر چندانی پیدا نکرده است.
رجوع به اسناد مکتوب موجود در دوره زمانی حدفاصل ترسیم این دو نقشه نیز نشان می‌دهد که نخستین سنگ بنای مسجد کنونی رانندگان در این دوران گذاشته شده است؛ البته این مسجد در ابتدای امر به‌عنوان یک تکیه برای انجام عزاداری‌های مذهبی ساکنان ایجاد شده بود ولی در دهه‌های بعد از تکیه به مسجد تغییر وضعیت داده است.
تبدیل گاراژ‌های کوچه به پلاک‌های اقامتی و تجاری
دهه‌های نخست سده۱۴ خورشیدی را باید دوران رشد و تکامل کوچه «رانندگان» لقب داد. در این دوره، نخست با فروریختن دیوار‌های محافظ شهر در بخش جنوبی کوچه، این بخش به مکانی برای استقرار وسایل نقلیه باری بین‌شهری تبدیل شد.
اندکی بعد کامیون‌ها جای گاری‌های باری مستقر در این محدوده را گرفتند و فضا‌هایی که برای نگهداری شبانه گاری‌ها در اختیار گاریچی بود، به نخستین گاراژ‌های خودرو‌های باری بین‌شهری مشهد تبدیل شد؛ هم‌زمان نیز برخی املاک بخش شمالی کوچه از مسکونی به اقامتگاه‌هایی برای اسکان موقت رانندگان بین‌شهری غیرمشهدی -که در این کوچه رفت‌و‌آمد داشتند- تغییر ماهیت دادند.
البته این داستان بخش نخست جبهه جنوبی کوچه بود. بخش دوم این جبهه سرنوشتی مخالف بخش نخست پیدا کرد و با ساخت یکی از نخستین دبیرستان‌های پسرانه مشهد در ابتدای دهه دوم قرن۱۴، یعنی دبیرستان «فردوسی»، به بخشی از فضای آموزشی این دبیرستان تبدیل شد.
همچنین در همین دوره زمانی، تکیه ایجاد‌شده بر زمین وقفی مرحوم‌موسوی با افزودن ملک وقفی مرحوم‌توکلی‌زاده به بنای اولیه، به مسجد «رانندگان» تبدیل شد که این اتفاق نیز به همت رانندگان کامیون و اتوبوس رخ داد.
در ادامه، تعمیر کامل مسجد «رانندگان» در سال۱۳۵۰ به همت اعضای هیئت‌رانندگان و مرحوم حاج عباس‌معماریان رخ داد. در جریان این تغییر و تحول‌ها، آب‌انبار قدیمی مسجد جمع‌آوری و به شبستان آن افزوده شد. تبدیل برخی گاراژ‌های حاشیه جنوبی کوچه به پلاک‌های اقامتی و تجاری نیز مهم‌ترین تغییرات این کوچه در دو دهه۴۰ و ۵۰ قرن گذشته بود.
نمایی از مسجد رانندگان
رها شدن خانه‌های قدیمی
کوچه «امام‌رضا (ع) ۹» در سال‌های پس از انقلاب دو دوره زمانی را به خود دیده است. در سال‌های نخست این دوره، تغییر چندانی در این کوچه ایجاد نشد و تنها یکی از گاراژ‌های قدیم آن به تملک شهرداری درآمد و شهرداری هم آن را به پارکینگ عمومی تبدیل کرد. بخش مکانیزه این پارکینگ که خود بزرگ‌ترین پارکینگ مکانیزه عمودی مشهد محسوب می‌شود، بخش درخورتوجهی از حاشیه جنوبی کوچه را اشغال کرده است.
اما در نیمه دوم این دوره زمانی و از اواسط دهه۸۰ قرن ۱۴خورشیدی، شرایط کوچه تغییر کرد. بسیاری از پلاک‌های بخش شمالی کوچه توسط سرمایه‌گذاران خریداری و به واحد‌های کوچک و بزرگ اقامتی تبدیل شد، به‌نحوی که اکنون تعداد خانواده‌های ساکن در کوچه به سختی به ۱۰ خانوار می‌رسد؛ البته دلیل دیگر این امر، خالی و رها شدن برخی از خانه‌های قدیمی کوچه مانند «خانه موسوی» بود.
در کنار ایجاد مدارس اقامتی، در همین دوره زمانی هنرستان فنی‌و‌حرفه‌ای پسرانه «امام‌جواد (ع)» که بسیاری آن را به عنوان هنرستان «تربیت‌بدنی» می‌شناسند و نیز دبیرستان «شاهد پیام غدیر» در کوچه «رانندگان» ساخته شدند؛ همچنین در همین دوره زمانی، مسجد «رانندگان» به‌صورت کامل بازسازی شد.
ناگفته نماند، اکنون تنها گاراژ قدیمی این مسیر که به‌عنوان تعمیرگاه خودرو‌های سبک از آن استفاده می‌شود، تنها نماد باقی‌مانده از دوران حضور گاراژ‌های متعدد کامیون و اتوبوس‌های بین‌شهری در این کوچه است. ناگفته نماند که محدوده پشت این بنا نیز اکنون به بوستان خطی «رضوی» تبدیل شده تا این کوچه هم فضای سبز خاص خود را داشته باشد.
حاج محمود موسوی و وقف زمین مسجد «رانندگان»
شرایط خاص این کوچه که روزگاری بخش شمالی آن دیوار حفاظتی شهر بوده و پس از آن هم به فضا‌های آموزشی، رفاهی و خدماتی تبدیل شده، باعث کاهش فضای مسکونی در آن شده است. بر این‌اساس و با‌توجه‌به اسناد موجود، حاج محمود‌موسوی، واقف اولیه زمین مسجد «رانندگان»، را باید قدیمی‌ترین چهره شناخته‌شده ساکن این کوچه دانست. همچنین حاج‌عباس‌آقاجان (معروف به حاجی توکلی زاده) نیز فرد دیگری است که روزگاری خود و خانواده‌اش در این کوچه می‌زیسته‌اند.
او هم منزلش را که در پشت تکیه رانندگان قرار داشته است، وقف این بنای مذهبی می‌کند تا برای مسجد، آشپزخانه بسازد؛ همچنین باید از خاندان روشندل و خاندان موسوی نیز در کنار آقای سه‌قلعه‌ای، علی‌خالقی، حاج‌آقا‌خوافی، باقری ترشیزی، دهستانی و عسکری به‌عنوان دیگر ساکنان این کوچه در مقاطع مختلف زمانی یاد کرد.
سرانجام باید از حاجی‌منزوی‌کاشانی که اکنون بزرگ‌ترین پلاک مسکون حاشیه کوچه را در اختیار دارد و حاجی‌حیدری، خادم حرم مطهر‌رضوی که تا چندی پیش خانواده‌اش ساکن این کوچه بودند، به عنوان دیگر چهره‌های شناخته‌شده این مسیر یاد کرد.
* این گزارش دوشنبه ۱۴ آبان‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۵۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
